Izaak Adriaanse (1889 – 1964)

Personalia

Geboren: 24 februari 1889 in Noordgouwe (Zeeland).
Overleden: 13 juli 1964 in Hoorn.
Getrouwd met: Janna Veneman (geb.1893, overl. 1990). Het echtpaar kreeg in 1917 een dochter (Jantina Berendina) en in 1928 een zoon (Jan Louwrinus).
Beroep: Marechaussee, vanaf 1913.
Functies:
- Marechaussee in Raalte (Overijssel), 1928 – 1936.
- Opperwachtmeester in Sloterdijk / Nieuwemeer (Groep Amsterdam), rond 1940 – oktober 1942.
- Instructeur aan vakopleidingscentrum voor de politie in Overveen, oktober 1942 – maart 1943.
- Opperwachtmeester der staatspolitie in Amsterdam (na reorganisatie), maart 1943 – juni 1943.
- Waarnemend afdelingscommandant van de marechaussee in Hoorn,1 juni 1943 – 31 dec.1943.
- Opperluitenant van de marechaussee in Hoorn, 1 januari 1944 – 5 mei 1945.
- Commandant van de Koninklijke Marechaussee in Hoorn, 5 mei 1945 (met terugwerkende kracht) – 31 dec.1947.
- Afdelingscommandant van de rijkspolitie in Den Helder, 1 jan.1947 - ca.1954.
Adres in Hoorn: Draafsingel nr. 30.
Bijzonderheid: Belangrijke schakel voor het verzet in Hoorn vanaf 1943.

Levensloop

Marechaussee in Hoorn

Per 1 juni 1943 werd de op 24 februari 1889 in het Zeeuwse Noordgouwe geboren adjudant Izaak Adriaanse waarnemend afdelingscommandant van de marechaussee in Hoorn. Op dat moment had hij al een lange carrière bij de marechaussee achter de rug. In Hoorn kreeg hij de leiding over een team van ongeveer vijftien man. Het bureau was gevestigd op Grote Oost 53.
Hij ging met zijn gezin wonen in de dienstwoning aan de Draafsingel nr. 30. Als snel merkte hij dat zich in zijn nieuwe werkgebied zeer veel onderduikers schuil hielden. Hij gaf zijn medewerkers opdracht niks daartegen te ondernemen. Binnen de afdeling waren er tot zijn tevredenheid ook medewerkers die hielpen met het veranderen van persoonsbewijzen, maar Adriaanse wilde meer. Hij zocht contact met de hoofdpersonen van het verzet. Die deden, voordat ze met hem in zee gingen, uitgebreid onderzoek naar zijn betrouwbaarheid. Ab Vortman, belastingambtenaar en een van de voorlieden van de Landelijke Hulp aan Onderduikers in Hoorn, ging daarvoor op bezoek bij marechaussee Doeke Dam, die sinds 1942 in Hoorn gedetacheerd was en Vortmans vertrouwen genoot. Dam kende Adriaanse al van zijn vorige stadplaats Sloterdijk / Nieuwemeer en had geen enkele twijfel over zijn meerdere: “Adriaanse is een 200 procent Oranjeman.”

Adriaanse was er een ster in om het vertrouwen van de Duitsers te winnen om hun gezag vervolgens op slinkse wijze te ondermijnen. Hij knoopte met medeweten van het verzet hartelijke relaties aan met zijn NSB-chefs, de Ordnungspolizei, de Sicherheitspolizei en de Landwacht. Zo kreeg hij allerlei interne informatie in handen die bedoeld was om het verzet in West-Friesland te breken. Vele keren kon hij zijn mensen laten waarschuwen voor op handen zijnde acties om verzetsmensen of Joden op te pakken. Adriaanse zelf schatte in 1945 in een uitgebreide verklaring voor de zuiveringscommissie van de politie in dat hij honderden personen voor arrestatie heeft kunnen vrijwaren.

Niemand had argwaan

Doeke Dam beschrijft in zijn memoires gedetailleerd een aantal voorvallen waaruit de belangrijke rol van Adriaanse voor het verzet blijkt. Zo wist Adriaanse dankzij zijn goede relaties met de twee landwachtcommandanten dat wachtmeester Wessels van de post Westwoud verhoord zou gaan worden. De man zou Engelse berichten verspreiden. Adriaanse speelde het spel mee, maar liet Dam en een collega wel eerst thuis bij Wessels samen met diens vrouw al het belastende materiaal tegen de verdachte wachtmeester weghalen. Een andere keer wist Adriaanse via de landwacht inzage te krijgen in een lijst van illegale werkers die gearresteerd moesten worden. Adriaanse zorgde ervoor dat ze gewaarschuwd werden. Toen de Landwacht arriveerde was iedereen gevlogen.

Tekeningen voor overvallen

De geheime activiteiten van Adriaanse gingen nog veel verder. Hij leverde het verzet zelfs tekeningen van distributiekantoren inclusief de plek van de kluis, blijkt een brief van het verzet waarin Adriaanse van elke verdenking tot collaboratie met de Duitsers werd vrijgepleit. Adriaanse slaagde er steeds in te worden betrokken bij de onderzoeken van de Sicherheitsdienst na overvallen om zo te proberen het onderzoek sterk te beïnvloeden. Zoals bij de overvallen op distributiekantoren in Spanbroek en Venhuizen, waarbij het verzet tienduizenden voedselbonkaarten, andere bonnen en zegels en stempels voor persoonsbewijzen buitmaakte. Om zijn superieuren tevreden te houden moest Adriaanse het spel wél meespelen. Daarom werkte hij mee aan een verklaring die leidde tot de arrestatie door de SD van de van medeplichtigheid verdachte gemeentesecretaris van Spanbroek. “Ik heb slechts datgene verklaard wat de SD al als haar mening te kennen had gegeven”, getuigde hij daar na de oorlog over. Door zijn bemoeienis met het onderzoek lukte het Adriaanse echter om het onderzoek in een andere richting te buigen. Er kwam een andere verdachte in beeld (de burgemeester), maar pas toen die op tijd met zijn gezin had kunnen onderduiken. De gemeentesecretaris werd al na korte tijd vrijgelaten. Voor het verzet werd Adriaanse van onschatbare waarde. Zo kreeg hij een belangrijke rol bij de eerste wapendropping van de Hoornse Knokploeg op het afwerpterrein ‘Medan’, ergens tussen De Goorn en Spierdijk. Adriaanse en enkele betrouwbare politiemannen zorgden dat op de wegen daarnaar toe geen ongewenst bezoek de droppings verstoorde. Ook bij latere droppings waren de betrouwbare manschappen van Adriaanse present.

Bovenop een mitrailleur

Doeke Dam beseft pas echt hoe diep Adriaanse in het verzet zat toen op een middag twee Duitse SD’ers hun gebouw aan het Grote Oost binnenkwamen. De Duitse Sicherheitsdienst kwam een jonge wachtmeester arresteren. Toen de gewapende SD’ers waren vertrokken, zei Adriaanse: “Ze moesten eens weten dat ze bovenop een mitrailleur stonden.” Dam en de aanwezige collega’s waren stomverbaasd over de illegale wapenopslag en zagen de opmerking van Adriaanse als een blijk van groot vertrouwen. Dankzij Adriaanse raakten zij als “handlangers” zelf ook steeds dieper in het verzet verzeild. Er werd zelfs in overleg met het verzet een wachtwoord afgesproken: RAF. Als het verzet dit wachtwoord gebruikte, wisten de betrouwbare mannen van Adriaanse in heel West-Friesland dat zij de Knokploeg alle medewerking moesten geven.

Ongewild gepromoveerd

Op verzoek van het verzet accepteerde Adriaanse in 1943 met grote tegenzin een “Duitse” promotie. De Duitse bezetter vond namelijk dat iedere politiecommandant minstens een officiersrang moest hebben. Adriaanse wilde de promotie om principiële redenen weigeren, zelfs al kon dat overplaatsing tot gevolg hebben. Na sterk aandringen van met name de leider van de KP Noord-Holland, Fritz Conijn, accepteerde hij de promotie toch. Per 1 januari 1944 werd hij opperluitenant.

Gestaakt

De openlijke hartelijke omgang met de Duitse bezetter, maar vooral zijn promotie tot officier kwam Adriaanse direct na de bevrijding duur te staan. Na een klacht werd hij al per 6 mei 1945 “gestaakt”. Dit wil zeggen dat hij tijdelijk uit zijn functie werd ontheven in afwachting van onderzoek door een zuiveringscommissie. Bovendien werd zijn salaris ingehouden. Het voormalige verzet was woedend en kwam onmiddellijk in het geweer. Ab Vortman (namens de KP) en Piet de Knijff (namens de LO) schreven voor de zuiveringscommissie een vlammend betoog. Uitvoerig onderbouwden zij met feiten hoe Adriaanse, “één van de besten uit het verzet”, vele mensenlevens had gered door zijn activiteiten. Zij verdedigden hem hartstochtelijk en betoogden dat Adriaanse zo snel mogelijk vrijgepleit moest worden. Bovendien moest hij de “volkomen verdiende” promotie alsnog krijgen, “maar nu door de Nederlandse autoriteiten van na de bevrijding”, het Militair Gezag.

In ere hersteld

Na de staking van Adriaanse moest de “Adviescommissie voor de zuivering van het Wapen van de Koninklijke Marechaussee gewest Amsterdam, afdeling Hoorn” onderzoek doen en advies uitbrengen aan het Militair Gezag (MG), dat de Nederlandse regering tot maart 1946 waarnam. Na uitgebreide verhoren en bestudering van diverse stukken liet het oordeel van de commissie geen enkele ruimte voor twijfel. “Adriaanse heeft een rol gespeeld waaraan voor hem buitengewoon grote risico’s waren verbonden. De omgang met de vijand en de samenwerking daarmee enerzijds en het stelselmatig contact met de illegaliteit anderzijds vereisten van Adriaanse buitengewoon veel durf, tact en omzichtigheid”, aldus de onderzoekscommissie. Hij moest dan ook naar het oordeel van de commissie met onmiddellijke ingang in zijn functie terugkeren met uitbetaling van zijn salaris met terugwerkende kracht. Per 11 september 1945 benoemde het Militair Gezag Izaak Adriaanse opnieuw tot commandant van de - inmiddels weer Koninklijke - Marechaussee in Hoorn. Ruim een jaar later - per 1 januari 1947 - werd Adriaanse officieel gepromoveerd tot luitenant. Nu door de Nederlandse overheid. Hij werd afdelingscommandant bij de rijkspolitie in Den Helder. Of dit de door het verzet zo gewenste waardering voor de verzetsactiviteiten van Adriaanse was, valt te betwijfelen. Doeke Dam beschrijft de promotie in zijn boek als “weggepromoveerd naar Den Helder”.

Eerbetoon

Izaak Adriaanse en zijn gezin bleven in Hoorn op de Draafsingel wonen. Op 13 juli 1964 overleed hij aan de gevolgen van diabetes, 75 jaar oud. Hij werd begraven op de algemene begraafplaats aan het Keern. Begin 2023 kreeg het Comité 40-45 Hoorn een exemplaar van het boek met de memoires van Doeke Dam door de familie Dam geschonken. Na lezing ervan nam het comité voor het eerst het graf van Adriaanse op in de route langs graven van verzetshelden waar op 4 mei bloemen worden gelegd. Tevens is zijn naam toegevoegd aan de voor burgemeester en wethouders bestemde lijst met namen van verzetsmensen die een straatnaamvernoeming verdienen.

Samenvatting van artikel van Christa van Hees (zie bronnen) door red. HBW , afgesloten 31-7-2024.