Johan Messchaert (1857 - 1922)

Personalia

Voornamen: Johannes Martinus.
Geboren: 22 augustus 1857 in Hoorn.
Overleden: 9 september 1922 in Küsnacht bij Zürich.
Zoon van: Pieter Messchaert en Maria Schouman.
Getrouwd: 30 juli 1885 in Amsterdam met Johanna Jacoba Alma, geboren op 27 december 1859 in Amsterdam, overleden op 16 augustus 1935 in Zürich. Het echtpaar kreeg twee dochters (een tweeling).

Opleiding:
- HBS in Hoorn, 1871-1873 (1e klas).
- Conservatorium der Musik in Keulen, 1876-1878.
- Dr. Hoch’s Konservatorium in Frankfurt am Main, 1878-1879.
- Königliche Musikschule in München, 1879-1881.
Beroep: concertzanger (basbariton) en zangpedagoog.
Aanstelling als zangleraar aan:
- de Amsterdamse Muziekschool van Toonkunst, 1881-1884.
- het Amsterdamsch Conservatorium, 1884-1900, tevens medeoprichter.
- het Dr. Hoch‘s Konservatorium in Frankfurt am Main, 1905-1906.
- de Königliche Hochschule für Musik in Charlottenburg, 1911- hoogstens 1919.
- het Konservatorium für Musik in Zürich, 1920-1922.
Verdere functie:
- directeur mannenzangvereniging Euterpe in Amsterdam, 1883-1894.

Woonplaatsen in Nederland:
- Hoorn, 1857-1873.
- Goor, 1873-1875.
- Arnhem 1875-1876.
- Amsterdam 1881-1900.

Adres in Hoorn:
- Breed 26, 1857 - onbekend.
Adressen in Amsterdam:
- Vijzelstraat 59, 1882-1885.
- Vondelstraat 8, 1885-1892.
- Plantage Parklaan 14, 1892-1899.
- Vondelstraat 51 hs, 1899-1900.
Woonplaatsen in het buitenland:
- Keulen, 1876-1878.
- Frankfurt, 1878-1879, 1903-1910.
- München, 1879-1881,1910 -1911.
- Wiesbaden, 1900-1903.
- Berlijn, 1911-1919.
- Zürich, 1919-1922.
Enige onderscheidingen:
- Verdienstkreuz für Kunst und Wissenschaft van Sachsen- Meiningen, 1891.
- Ridder in de Orde van Oranje-Nassau, 1896.
- Eremedaille voor Kunst en Wetenschap van de Huisorde van Oranje, 1906.
- Roter Adlerorden vierter Klasse in Berlijn (Pruisen), 1913.

Levensloop

Jonge jaren

Johan Messchaert werd op 22 augustus 1857 in Hoorn geboren. Zijn vader dreef een winkel in ijzerwaren aan het Breed nr. 26. Het gezin woonde bij de zaak toen Johan geboren werd, maar heeft later ook op andere plekken in Hoorn gewoond. Vader Pieter was erg muzikaal. Hij richtte samen met de dirigent H. Meijroos de mannenzangvereniging Sappho op, waarvan hij vervolgens jarenlang voorzitter was. Om een onbekende reden volgde Johan het lager onderwijs in Midden-Beemster. Net als zijn twee oudere broers kreeg Johan al op jonge leeftijd vioolles van de musicus H. Utermöhlen. Een hbs-opleiding was blijkbaar te hoog gegrepen voor hem, want na anderhalf jaar in de eerste klas te hebben gezeten, vertrok hij naar Goor (Overijssel), vermoedelijk om in de praktijk een vak te leren. Daarna ging hij naar Arnhem om daar in een bloemen- en boomkwekerij als leerling of volontair ervaring in deze branche op te doen. De keuze voor Arnhem zal niet toevallig geweest zijn: hier woonde de hierboven al genoemde goede kennis van zijn vader, de dirigent H. Meijroos, die daar sinds 1862 directeur van de muziekschool was. Johan nam vioolles bij hem, speelde mee in diens orkest en werd lid van de Arnhemse zangvereniging. Meijroos ontdekte zijn zangtalent. Hij liet hem een bassolo zingen in een oratorium toen de vaste solist moest afzeggen. Op aanraden van Meijroos ging Johan met toestemming van zijn vader naar het conservatorium om een zangopleiding te volgen. Daarvoor moest hij naar Keulen verhuizen, want in Nederland was zo’n opleidingsinstituut er nog niet. Na afronding van zijn opleiding in 1878 studeerde hij nog een jaar bij de liederen- en balladezanger Julius Stockhausen aan het in dat jaar opgerichte Dr. Hoch’s Konservatorium in Frankfurt, en twee jaar dramatische toonkunst in München. Zijn eerste optreden in Nederland vond plaats in 1878 in de Hooglandse kerk in Leiden in een herdenkingsdienst voor de overleden koningin Sophie.

De Nederlandse jaren

Toen Johan Messchaert na voltooiing van zijn vervolgstudies in 1881 weer in Nederland was, vroeg de musicus en dirigent Daniël de Lange hem om in zijn projectkoor mee te zingen. Het aannemen van dit aanbod was een beslissende stap in zijn carrière en privéleven. Vermoedelijk had hij anders een aanstelling bij de opera in München geaccepteerd. Zijn basbaritonstem had voor de opera echter te weinig volume en kwam veel beter tot zijn recht bij het zingen van liederen en oratoria. Bovendien leerde hij bij de tournee met het koor van De Lange de pianist Julius Röntgen kennen. Deze was onder de indruk van Messchaerts stem en zou meer dan vijfentwintig jaar zijn vaste begeleider zijn. In hetzelfde jaar nog werd Messchaert leraar aan de Amsterdamse Muziekschool van Toonkunst. Met De Lange, Röntgen en Frans Coenen richtte hij het Amsterdamsch Conservatorium op, waaraan hij in het stichtingsjaar 1884 leraar werd. De al bestaande Muziekschool van Toonkunst fungeerde vanaf die tijd als een vooropleiding. Tot zijn leerlingen hoorden later succesvolle zangers en zangeressen, als Catharina van Rennes, Aaltje Noordewier-Reddingius en ook Alphons Diepenbrock, de latere componist. Een van zijn eerste leerlingen was Jacoba Johanna Alma, de vrouw met wie hij vier jaar later, in 1885 in het huwelijk trad.

Leven in het buitenland

Met Julius Röntgen maakte Messchaert vele succesvolle concertreizen naar het buitenland, meestal naar steden in Duitsland, maar ook bijvoorbeeld in Wenen, Londen, Brussel, Kopenhagen en Sint-Petersburg trad hij op. In de winter stonden vaak concerten in Nederland op het programma. Vanaf 1899 vertolkte hij de Christuspartij in de Matthäuspassion, die vanaf dat jaar jaarlijks onder leiding van Willem Mengelberg in Amsterdam werd uitgevoerd. Messchaert had een zwakke gezondheid en vaak last van keelaandoeningen. Volgens T. Leiker en het BWN (zie bronvermeldingen onderaan) zou Messchaert door de architect De Bazel een villa in Hilversum hebben laten bouwen, omdat hij daar beter zou kunnen uitrusten dan in Amsterdam. Dit voornemen kan het stadium van plan echter nooit overschreden hebben, want Johan Messchaert komt in de bevolkingsregisters van Hilversum niet voor. Hij verhuisde in 1900 met zijn gezin vanuit Amsterdam naar Wiesbaden vanwege het betere klimaat daar en de vele concertreizen in Duitsland. Klimaat of luchtkwaliteit liet er blijkbaar toch te wensen over, want drie jaar later kwamen de Messchaerts na een zoektocht naar een ‘gezonde stad’, zoals zijn vrouw dat noemde, op advies van een arts in Frankfurt terecht. In 1905 verbond hij zich daar als zangleraar aan het Dr. Hoch’s Konservatorium. Helaas slechts voor één jaar, zo valt in het jaarverslag van het conservatorium te lezen. In 1911 volgde een verhuizing van München, waar ze inmiddels woonden, naar Berlijn vanwege een aanstelling met een volledige baan aan de Königliche Hochschule für Musik in Charlottenburg. Na de Eerste Wereldoorlog verlieten de Messchaerts Duitsland. Ze vestigden zich in Zürich. Toen had hij vanwege stemproblemen al een punt gezet achter zijn zangcarrière. Zijn optreden in de Matthëuspassion in 1917 was, achteraf gezien, de laatste keer dat hij in Nederland optrad. Korte tijd later zegde hij alle voor de rest van het jaar en in 1918 al geplande optredens af. In Zürich gaf hij nog wel lessen aan het conservatorium. Messchaert overleed op 9 september 1922, kort na zijn vijfenzestigste verjaardag, in een sanatorium in Küsnacht (bij Zürich) aan de complicaties na een blindedarmoperatie en werd in Zürich begraven.

Bekende componisten

Messchaerts zangkunst werd door het publiek hoog gewaardeerd, getuige de vele lovende recensies in de kranten. Ook grote componisten uit zijn tijd waren onder de indruk van zijn stem. Door Röntgen raakte Messchaert bevriend met Edvard Grieg en Johannes Brahms. Beide componisten hebben hem enkele malen op de piano begeleid bij concerten waarop hij liederen van hen zong. Brahms nodigde hem uit om concerten te geven in Wenen. De componist wilde dat Messchaert zijn ‘vier ernste Gesänge’ bij de première zou zingen. Brahms heeft door zijn plotselinge dood helaas niet meer mogen meemaken dat zijn wens in vervulling is gegaan. Met Röntgen logeerde Messchaert enige dagen bij Edvard Grieg in diens zomerhuis in Noorwegen, waar de heren gezamenlijk musiceerden. Grieg droeg zijn liederen opus 600 aan Messchaert op en organiseerde een concertreis naar Kopenhagen voor hem. Ook Gustav Mahler, Richard Strauss en Max Bruch hebben met hun pianospel Messchaerts zang begeleid. Gustav Mahler vond dat niemand zijn Kindertotenlieder zo mooi zong als Johan Messchaert. Over de samenwerking met Mahler was deze echter niet zo te spreken. Die had de neiging bij het oefenen ter plekke nog noten te veranderen. Messchaert moest de veranderde partij dan haast a prima vista bij het concert zingen, terwijl hij gewend was zich grondig op een concert voor te bereiden.
 
Messchaert wilde niet dat er geluidopnames van zijn zang gemaakt werden vanwege de slechte kwaliteit daarvan in zijn tijd. Daardoor is men op schriftelijke bronnen aangewezen om een indruk te krijgen van zijn stem. Tijdgenoten waardeerden zijn zangkunst, omdat hij twee zangstijlen met elkaar wist te verbinden, het Italiaanse bel canto en de Duitse manier van zingen waarbij de nadruk lag op de tekst. Doordat hij veel conservatoriumleerlingen heeft opgeleid heeft deze stijl invloed gehad op de generatie zangers na hem.

Eerbetoon

Zijn vijfentwintigjarig zangersjubileum in 1902 werd groots gevierd. Bij deze gelegenheid zegde men hem toe dat hij een portret van zichzelf ten geschenke zou krijgen, bedoeld om in het Rijksmuseum op te hangen. Een jaar later kon men hem het door de schilder Jan Veth vervaardigde schilderij overhandigen. Messchaert voelde zich vereerd, maar relativeerde zijn roem. Over twintig, vijfentwintig jaar zou men bij het zien van het schilderij volgens hem niet zeggen ’ Kijk, daar hangt het portret van Messchaert ‘, maar ‘Wat hangt daar een prachtige Veth’. Deze voorspelling is niet uitgekomen, want het Rijksmuseum gaf het portret in bruikleen aan het Concertgebouw, waar men het tussen de portretten van andere bekende musici beter op zijn plaats achtte. Ook de Hoornse bevolking was trots op de beroemde, in Hoorn geboren en getogen stadsgenoot. Toen er in november 1919 de nu nog steeds bestaande Hoornse concertvereniging werd opgericht, stelde de voorzitter Johan Kerkmeijer voor, die naar de zanger te vernoemen. Johan Messchaert gaf zijn toestemming, hij voelde zich zeer vereerd. In 1922 gaf de gemeente de straat tussen de Veliusbrug en het in 1911 gebouwde, nieuwe hbs-gebouw, de naam Messchaertstraat, hoewel het nog nooit was voorgekomen dat in de stad een straat naar een nog levend persoon genoemd was. Wederom voelde Johan Messchaert zich vereerd. In 1935 werd er in het Noorderplantsoen ter nagedachtenis aan hem een monument geplaatst, vervaardigd door de Belgische kunstenaar Josef Cantré. Ook in Amsterdam en Den Haag dragen straten zijn naam en in Huizen is een Messchaertlaan te vinden.