Jan Albertsz van Dam (ca. 1672-1746)

Personalia

Geboren: ca. 1672 te Hoorn.
Overleden: 10 februari 1746 te Hoorn.
Ouders: Albert Jansz. van Dam en Neel Pieters Rembrandtsz.
Getrouwd: 15 juli 1696 te Hoorn met Antje Jans Smak van het ‘Oude Noord’ te Hoorn, (overleden 1745).
Beroep: wiskundige en almanakberekenaar.
Werken, o.a.:
- De nieuwe Hoornse Schatkamer ofte de Konst der Zeevaart, waar in het kort en klaar door vaste regelen geleerd word, al het geen een Stuurman ter Zee kennen moet, voor zoo ver de Theorie aangaat. Verschillende edities tussen 1708 en 1751. Uitgevers Loots, Van Keulen.

Levensloop

Jan Albertsz van Dam was wiskundige, astronoom, almanakberekenaar, landmeter (erkend in 1695), dichter, onderwijzer, weesmeester en vermaner van de Waterlandse Mennonietengemeenschap. Hij volgde zijn vader op als kostschoolhouder in de Nieuwsteeg te Hoorn. Volgens Brozius was deze kostschool een zeevaartschool en nam zijn oom Rembrandt Pietersz van Nierop omstreeks 1715 deze zeevaartschool over van Van Dam. Van Dam was familie en leerling van Dirck Rembrantsz van Nierop, een oom van Rembrandt Pietersz van Nierop. Van Dam gaf tijdens zijn leven tal van boeken en brieven van Dirck Rembrantsz opnieuw uit. Hij vervaardigde als landmeter kaarten voor het kaartenboek van het Burgerlijk Weeshuis te Hoorn.

Zie Familie Van Dam voor de familierelaties.

Van Dam was van 1730-1746 examinator van de navigatieofficieren voor de kamer Hoorn van de VOC. Om als stuurman bij de VOC te worden aangesteld diende men aan zekere kwalificaties te voldoen. Op dit punt bestond er lange tijd geen eenduidig beleid. Zo had de kamer Amsterdam al in 1619 een examinator voor stuurlieden in dienst. De andere kamers volgden dit voorbeeld echter veel later; de kamer Rotterdam pas in 1737. In de loop der tijd werden de eisen voor het examen van stuurman wel steeds verder aangescherpt. In 1751 werd tenslotte ook een examen ingesteld voor de hoogste rang onder het zeevarend personeel, namelijk die van schipper. Om voor een examen bij de VOC te slagen moest men behalve over praktijkervaring in de zeevaart ook beschikken over voldoende kennis van de navigatieleer. Deze kennis kon men opdoen door allerlei zeevaartkundige werken te raadplegen en/of onderwijs bij bepaalde leermeesters te volgen. In 1697 doceerde Van Dam op aanbeveling van Nicolaes Witsen wiskunde en stuurmanskunst aan tsaar Peter de Grote. In 1717 bezocht de tsaar hem nogmaals in Hoorn.

Na de dood in 1708 van zijn oom Pieter Rembrantz van Nierop erfde Jan Albertsz van Dam (en zijn twee zussen) diens bezittingen. Hij zette het werk van zijn oom aan de berekeningen voor diverse almanakken voort. In 1709 werd hem het octrooi verleend voor de uitgave van het werk van – en gebaseerd op dat van – Dirck en Pieter Rembrantsz van Nierop met inbegrip van de exclusieve uitgave van de almanakken en de meeste eerdere publicaties van Pieter Rembrandtz. In 1724 en 1743 werden de octrooien nogmaals vernieuwd.

Het recht om octrooien te verlenen voor nieuwe uitvindingen en het exclusieve ‘privilegie’ toe te kennen om te publiceren over bepaalde onderwerpen, bijvoorbeeld om almanakken uit te geven, berustte bij de Staten van Holland en West-Friesland. Dit bood echter geen waterdichte bescherming tegen plagiaat. Dat bleef vóórkomen. De normen betreffende plagiaat waren toen ook minder strikt dan in onze tijd. Almanakken behoorden tot de succesgenres van de 18e eeuw. Elk jaar verschenen er tientallen van, in allerlei vormen, klein, groot, goedkoop of duur, en voor allerlei soorten afnemers, zakenlieden, boeren, dames, kinderen, studenten, joden, liefhebbers der schone kunsten enzovoort. Oorspronkelijk bestond een almanak alleen uit een kalender. In de 16e eeuw werden daar steeds meer praktische gegevens aan toegevoegd, zoals de data van jaarmarkten, wisselkoersen, medische adviezen en astrologische voorspellingen. Vervolgens kwam er hoe langer hoe meer mengelwerk bij in de vorm van wetenswaardigheden, raadsels, gedichten en dergelijke. De aard hiervan hing natuurlijk af van de beoogde kopers. Gegevens over de getijden en de opkomst en ondergang van de maan waren van vitaal belang voor de scheepvaart, terwijl tot ver in de achttiende eeuw dikwijls ook fabels en astrologische voorspellingen werden opgenomen. Jan Albertsz van Dam schreef en werkte mee aan de volgende reeks almanakken. Bij de Amsterdamse uitgever de weduwe C. Stichter verschenen de Enkhuyser almanak, de Burgerwaght almanak en de Amsterdamse almanak. Bij de Dordtse uitgever Van Braam verschenen de Zierikzeese almanak, de Vlissingse almanak en de Tergoese almanak. De Rotterdamse almanak werd uitgegeven door N. van Leeuwen te Rotterdam en de Nieuwe Alkmaarder almanak door Jan van Beyeren te Alkmaar.