Andreas Cellarius (ca. 1596-1665)

Personalia

Geboren: rond 1596 te Neuhausen (nabij Worms), Duitsland.
Overleden: februari/maart 1665 te Hoorn.
Zoon van: Andreas Cellarius sr., predikant, naam van de moeder niet bekend.
Studie: Sapierzkolleg te Heidelberg, Universiteit Heidelberg (vanaf 26 oktober 1614), niet bekend in welk vakgebied.
Getrouwd: 27 april 1625 te Amsterdam met Catharina Eltmans, geb. 1604.
Kinderen: Andreas, Johannes, N.N, Joris.
Woonplaatsen:
- Neuhausen, 1596-1614.
- Heidelberg, 1614-1618(?). - Polen, 1618(?)-1625(?) Zijn verblijf in Polen is niet gedocumenteerd.
- Amsterdam, 1625-1630.
- Den Haag, 1630-1637.
- Hoorn, 1637-1665, in de Cruysstraet.
Beroep en functies:
- vermoedelijk leraar aan de Latijnse school in de Koestraat aan de Oude Zijds in Amsterdam, 1625-1633.
- leraar aan de Latijnse school in het voormalige St. Agnietenklooster aan de Zuilingstraat in Den Haag, 1633-1637.
- rector van de Latijnse school in Hoorn, gevestigd in het Ceciliaklooster in de Nieuwsteeg, 1637-1665.
- schrijver.
Publicaties:
- Architectura Militaris, oder Gründtliche Underweisung der heuttiges tages so wohl in Niederlandt als andern örttern gebräuchlichen Fortification oder Vestungsbau, 1645.
- Regni Poloniae, Magnique ducatus Lituaniae: Omniumque regionum juri Polonico Subjectorum: Novissima descriptio, Urbium potissimarum icones elegantissimas & delinitionem hujus Regni Geographicam oculis sujiciens, 1652.
- Het Koninckrijck Poolen en toebehoorende landen: Vervaatende een korte doch klaare beschrijvinghe aller Landtschappen en Steden, in dit Ryck gelegen, 1660.
- ‘Harmonia Macrocosmica seu Atlas Universalis et Novus, Totius Universi Creati Cosmographiam Generalem, et Novam Exhibens’, 1660.
- Lofdichten op Henricus Bruno.

Levensloop

Andreas Cellarius is rond 1596 geboren in Neuhausen nabij Worms in Duitsland. Hij heeft het Sapierzkolleg in Heidelberg bezocht en is in 1614 gaan studeren aan de Universiteit van Heidelberg. Het is niet bekend welk vak of welke vakken hij heeft gestudeerd. Aangenomen wordt dat hij na zijn studie enkele jaren in Polen heeft verbleven, gezien zijn twee boeken over de geografie van Polen. Van zijn verblijf in Polen bestaat geen schriftelijk bewijs. In 1625 duikt zijn naam op in de trouwboeken van Amsterdam, waar hij toen in het huwelijk trad met Catharina Eltmans. Aangenomen wordt dat hij in Amsterdam als leraar was verbonden aan de Latijnse school in de Koestraat bij de Oude Zijds. In 1630 vertrok hij naar Den Haag waar hij leraar werd aan de Latijnse school in de Zuilingstraat. In 1637 vestigde hij zich in Hoorn. Daar werd hij aangesteld als rector van de Latijnse school, die was gehuisvest in het voormalige Ceciliaklooster aan de Nieuwsteeg. Hij woonde met zijn gezin in de Cruysstraet (de tegenwoordige Kruisstraat) die grensde aan het terrein van het Ceciliaklooster. Hij vervulde de functie van rector van de Latijnse school tot kort voor zijn dood in 1665.

Plaat nr. 3 uit de Harmonia Macrocosmica, voorstellende de planeetbanen rondom de Aarde vlg. Ptolemaeus.

De hemelatlas

Cellarius, hoewel geen astronoom van beroep, is bekend geworden, doordat hij in de tijd dat hij in Hoorn woonde en werkte een kosmografische atlas heeft samengesteld. De titel van de atlas is ‘Harmonia Macrocosmica sev Atlas Universalis et Novus, Totius Universi Creati Cosmographiam Generalem, et Novam Exhibens’ (vrij vertaald: Harmonia Macrocosmica, of een nieuwe algemene atlas, weergevende een algemene en nieuwe kosmografie van het hele geschapen heelal). De eerste druk verscheen in 1660 bij uitgever Janssonius. De atlas bevat 29 grote en fraai gekleurde platen waarin de geschiedenis en de ontwikkeling van de sterrenkunde wordt uitgebeeld, benevens een toelichtende tekst in het Latijn. De tekst bestaat uit een voorwoord van 125 pagina's waarin een geschiedenis van de sterrenkunde wordt gepresenteerd, en een uitvoerige toelichting van 218 pagina's op de 29 platen. De grote gekleurde platen maken de atlas tot een zeer decoratief werk. Volgens Van Gent, zijn biograaf, wordt de atlas van Cellarius beschouwd als de mooiste hemelatlas die ooit is gedrukt. De atlas was het sluitstuk van een groot cartografisch project van de Amsterdamse uitgever Janssonius waaraan deze al dertig jaar eerder was begonnen. De kiem voor een dergelijk werk was zelfs al honderd jaar eerder gelegd door de cartograaf-kosmograaf Gerard Mercator in zijn Chronologia (1569). De bedoeling was om te komen tot een meerdelig cartografisch werk, niet alleen van de aarde maar van de gehele schepping met inbegrip van de kosmos en haar geschiedenis. Er ontstond zelfs een concurrentiestrijd met het uitgevershuis Blaeu wie als eerste een dergelijk werk zou voltooien.

De eerste eenentwintig platen betreffen de wereldbeelden van Ptolemaeus, Copernicus en Tycho Brahe. Ze zijn theoretisch van aard en inhoud en zijn niet zonder meer te begrijpen voor niet-ingewijden. De overige acht platen bevatten voorstellingen van de hemelsferen. De inhoud van de voorstellingen op deze platen is direct duidelijk. Ze laten onder meer de sterrenbeelden zien. Ze zijn zeer gedetailleerd en fraai gekleurd en spreken de niet theoretisch onderlegde beschouwer het meest aan. Klik hier om de platen te zien.

Titelpagina van de Harmonia Macrocosmica (1661).

De atlas van Cellarius was gebaseerd op de bestaande astronomische kennis in zijn tijd. Cellarius was zelf geen praktiserend sterrenkundige en heeft geen nieuwe ontdekkingen gedaan. Het werk bood daardoor weinig nieuws voor sterrenkundigen en was wegens het ontbreken van hulptabellen en rekenvoorbeelden ongeschikt voor het berekenen van de posities van de hemellichamen. Opvallend is dat vrijwel niets in de atlas is terug te vinden van de vele ontdekkingen die vanaf het begin van de zeventiende eeuw zijn gedaan met de toen pas uitgevonden telescoop. Behalve de vier manen van Jupiter is geen van de ontdekkingen van Galileo Galilei, Hevelius en Christiaan Huygens in de platen verwerkt. Van Huygens is een kritische notitie bewaard gebleven betreffende diverse punten in de atlas. Hij adviseert Cellarius in deze notitie om hem voor het voorgenomen tweede deel van de atlas om raad te vragen. Dit tweede deel is er echter door de dood van Cellarius niet gekomen.

De atlas was bij verschijnen een kostbaar werk. Toch heeft hij een ruime verspreiding gehad. Exemplaren zijn nu nog in tientallen bibliotheken in Europa en daarbuiten te vinden, zelfs drie in het Vaticaan. Het boek was aanvaardbaar voor de katholieke kerk ondanks de aandacht voor het heliocentrische wereldbeeld van Copernicus dat de katholieke kerk afwees en waarvoor Galileo Galilei in 1633 voor de rest van zijn leven – hij was 69 jaar oud – tot huisarrest was veroordeeld door de kerk. In het boek werd namelijk ook een ruime plaats ingeruimd voor het geocentrische wereldbeeld van Ptolemaeus dat de katholieke kerk voorstond. Cellarius sprak geen voorkeur uit voor het ene of het andere heelalmodel.

De atlas is herdrukt in 1661, in 1680 en, zonder de Latijnse tekst, in 1708. Nadien zijn Cellarius en zijn atlas in vergetelheid geraakt. In de tweede helft van de twintigste eeuw is er echter duidelijk sprake van een herleving van de belangstelling voor Cellarius. De atlas en de losse platen eruit zijn gewilde objecten voor verzamelaars geworden. Sinds de jaren 1960 kom je de platen van Cellarius in allerlei vormen tegen, als poster, ansichtkaart, kalender, legpuzzel of luxe pakpapier. In 2006 heeft uitgeverij Taschen een facsimile op groot formaat uitgegeven van de platen uit de editie van 1661, met een toelichtende tekst in het Engels, Duits en Frans. Al eerder (vanaf de jaren '60) zijn bij verschillende uitgevers portfolio's met herdrukken van de platen uit de atlas verschenen. Van Gent (2015) geeft daarvan een overzicht.

Een jaar nadat hij was afgetreden als rector van de Latijnse school in Hoorn is Cellarius overleden.

Plaat nr. 24 uit de Harmonia Macrocosmica, een voorstelling uit de Oudheid van de noordelijke sterrenhemel.

Eerbetoon

In 2008 is door het ‘Minor Planet Center of the International Astronomical Union’ de op 24 september 1960 ontdekte planetoide nr. 12618 naar Cellarius genoemd.

Binnen de Vereniging Oud Hoorn heeft Piet Duursma zich beijverd om Cellarius de aandacht te geven die hij verdient in Hoorn, de stad waar hij 28 jaar heeft gewoond en waar hij zijn hemelatlas tot stand heeft gebracht. Hoorn staat als volgt vermeld op de titelpagina van de atlas: Andreae Cellarii Palatini, Scholae Hornanae in Hollandia Boreali Rectoris. In 2009 is een straat in Hoorn naar Cellarius genoemd, een hofje bij de Dorpsstraat in fase 4b van Bangert en Oosterpolder (gemeente Hoorn).