Jacoba (Koos) Steendijk – Kuypers (1935-2023)

Personalia

Geboren: 15 juni 1935, Amsterdam
Overleden: 2 september 2023, Utrecht
Getrouwd met Cornelis Steendijk, drie kinderen gekregen: Jaap, Martin en Antoon Cornelis,
Woonplaatsen: Amsterdam, Hoorn, Wognum, Driebergen, Utrecht
Beroep en functies: historica, met name op het gebied van de gezondheidszorg en sport

Levensloop

Jacoba (Koos) Kuypers groeide op in een gezin waar wetenschap in de belangstelling stond. Haar vader was professor doctor Antoon Kuypers (gestorven in 1960), hoogleraar in zowel Amsterdam (VU) als in Leiden met als vakgebied pedagogische psychologie. Ook Dick Kuypers, een broer van Koos, is hoogleraar aan de VU geworden. Koos zelf had grote medische belangstelling, al vanaf haar jeugd. Ze studeerde interne geneeskunde bij professor Lindeboom aan de VU in Amsterdam, maar om de een of andere reden stopte ze met haar studie. Ze trouwde toen met Cornelis Steendijk die als klinisch chemicus werkzaam was in het oude Stadsziekenhuis aan de Wisselstraat, later in de Villa aan de Draafsingel en in het St. Jans Gasthuis aan de Koepoortsweg. Het echtpaar Steendijk – Kuypers kreeg drie kinderen en woonde begin 1969 korte tijd als een van de eerste bewoners in de Grote Waal, destijds beter bekend als ‘het Bonanzadorp’.

Een verhuizing naar Wognum volgde. Terwijl haar drie kinderen de basis- en de middelbare school bezochten, maakte Koos tijd vrij voor haar sluimerende interesse. Ze ging farmacologie studeren, maar toen Johan Booy, haar begeleider in die tijd, in 1972 overleed, liet ze ook die studie voor wat het was, mede omdat ze het niet vinden kon met de opvolger van Booy. Ze dook in de medische geschiedenis, met name in die van haar woonplaats Hoorn. Dat resulteerde in 1980 in een studie over de Geneeskundige School in Hoorn en in 1981 over een studie over de pokkenvaccinatie te Hoorn.

Tegelijkertijd was er in het begin van de jaren tachtig in Hoorn nogal wat te doen over de historische gevel van apotheek

De Grote Gaper

aan het Kleine Noord, die verdween naar het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. Koos dook in de achtergronden, ze zat vrijwel dagelijks van negen tot drie uur op het streekarchief aan de Nieuwe Steen. Ze stelde in 1983 een boekje samen over de geschiedenis van de apotheek. De vereniging Oud Hoorn stimuleerde haar meer te schrijven en dat resulteerde in een achttal artikelen met medisch-historische achtergrond in het kwartaalblad van de vereniging. Van het een kwam het ander. De nieuwe studiezaal van het streekarchief bood haar bovendien volop gelegenheid tot veel lees- en spitwerk. Ook nadat het gezin in 1987 naar Driebergen was verhuisd, ging Koos jaren nadien vaak naar Hoorn terug om nog meer feiten op te diepen of deze te controleren. Haar zoon Toon schreef in het midden van de jaren ’80 in het kwartaalblad. Hij leverde een paar artikelen aan over onder andere een Hoornse pijpmaker uit de 17e eeuw en het tabaksverbruik in West-Friesland in die eeuw. Een andere zoon van Koos is trouwens tandarts geworden, hij hield praktijk in Rome. Koos heeft blijkbaar haar medische interesse gedeeld.

Promovenda

Koos verzamelde een schat aan gegevens, die uiteindelijk resulteerden tot een proefschrift in 1994 getiteld ‘Volksgezondheidszorg in de 16e en 17e eeuw te Hoorn’. Ze promoveerde, onder begeleiding van mentor/promotor professor Mart van Lieburg, aan de universiteit van Utrecht. De lijvige weerslag van haar succesvolle studie was een bewijs van onversaagd volhouden. De wetenschappelijke ‘pil’ bevat een keur aan interessante feiten, Hoorn komt al lezend stukje bij beetje tot leven. Ze werd een trouw bezoeker van het Medisch Encyclopedisch Instituut te Amsterdam. Na enige tijd verlegde ze haar aandacht naar het terrein van de sportgeschiedenis, in het bijzonder naar de rol van de vrouw in de sporthistorie en publiceerde daar ook veel over.

IJver en Volharding

IJver en volharding Koos stortte zich met passie op haar werk. In bibliotheken en archieven zocht zij naar literatuur en nieuwe bronnen. Zij schafte regelmatig boeken en tijdschriften aan en ging bij beurzen en markten op zoek naar ansichtkaarten, affiches en allerlei historische voorwerpen die als illustratiemateriaal konden dienen. Koos was een toonbeeld van ijver en volharding, altijd vrolijk, altijd met plannen voor verder onderzoek en dat terwijl zij toch ook veel zorgen kende, niet in het minst over haar eigen gezondheid die door ernstige suikerziekte werd bedreigd. Fietsen was voor haar niet alleen ontspanning, maar vooral ook inspanning om zo de energiehouding onder controle te houden. De afstanden die zij aflegde waren indrukwekkend. Met de fiets in de trein kwam zij vanuit haar woonplaats Driebergen naar Zwolle, om naar Urk te fietsen waar Het Trefpunt, een ontmoetingsplaats voor geïnteresseerden in de Medische Geschiedenis Nederland, is gevestigd. Vanuit het Trefpunt in Urk nam zij de fiets naar Kampen, bij goed weer naar Zwolle, om vandaar via het spoor de terugreis te voltooien. Koos Steendijk – Kuypers, een gewaardeerde vertegenwoordigster van de met name medisch-historische gemeenschap, die met haar publicaties zeker heeft bijgedragen tot de kennis van het medische verleden in Nederland en van Hoorn in het bijzonder. Voor de verbinding die zij legde tussen vrouwengeschiedenis en sportgeschiedenis verdient ze ook alle lof.

Beknopte bibliografie

- In totaal acht artikelen in het Kwartaalblad van Oud Hoorn, 1981-1985.
- ‘De geneeskundige school te Hoorn (1825-1865)’, Tijdschrift voor de geschiedenis der geneeskunde, natuurwetenschappen, wiskunde en techniek nr. 3, 1980.
- ‘De pokkenvaccinatie en de daarbij betrokken verdienstelijke geneesheren in West-Friesland’, West-Frieslands oud en nieuw nr. 48, 1981.
- ‘De Hoornse geneeskundige genootschappen en hun ijver ten aanzien van de vaccinatie’, Tijdschrift voor de geschiedenis der geneeskunde, natuurwetenschappen, wiskunde en techniek nr. 5, 1982.
Apotheek ‘De Groote Gaper’ en andere artikelen uit de winkel van de 19de-eeuwse gezondheidszorg te Hoorn, 1983.
- ‘De Hoornse chirurgijns in de 16e en 17e eeuw’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 128, 1984.
- ‘De maatschappelijke positie van vroedvrouwen in vroeger eeuwen. Een beschouwing aan de hand van gegevens uit de stad Hoorn’, West-Frieslands oud en nieuw nr. 52, 1985.
- ‘Denis Papin (1647-1712) en de Papiniaanse Pot’, Voeding nr. 46, 1985.
Proefschrift Volksgezondheidszorg in de 16e en 17e eeuw te Hoorn. Een bijdrage tot de beeldvorming van sociaal-geneeskundige structuren in een stedelijke samenleving, 1994.
- ‘Kruidnagelen uit de Oost. Voor de smaak en voor de gezondheid’, Spiegel historiael, 1996.
- ‘Het succes van een dwaling. De hersen-schedelleer van Franz Joseph Gall (1758-1828) en de echo van de frenologie in Nederland’, Nederlands tijdschrift voor geneeskunde nr. 140,1996.
Vrouwen-beweging. Medische en culturele aspecten van vrouwen in de sport, gezien in het kader van de sporthistorie (1880-1928), 1999.
- ‘Vrouw-en-sport een eeuw geleden. Een feministisch dilemma: een terreinverkenning’, Historica, 2000.
75 jaar Jan Luiting Fonds. Publicaties over lichamelijke opvoeding en sport, 2004.
- Vrouwenfiets: gender design (deel 1 en 2), Historische rijwielvereniging De Oude Fiets, 2004.
- ‘Schoolgymnastiek: van start naar finish, zonder eindstreep’, De school anno, Vereniging van vrienden van het onderwijsmuseum, 2005.
- ‘Van mannenkracht tot vrouwenpracht’, Lichamelijke Opvoeding, 2007.
- ‘Huisvrouwengymnastiek, een succesformule van de KVLO (1, 2)’, Lichamelijke Opvoeding, 2010.
- ‘Humor als katalysator in de geschiedenis van de vrouwensport’, Magazine voor geschiedenis en achtergronden van de sport, 2010.
- Op reis per rijwiel. De reis van Aletta Jacobs en Carel Gerritsen door Engeland en Schotland (1898). Fiets-historisch en sociaal-historisch toegelicht, 2017.

Samensteller van deze biografie: Arnoud Lansdaal, met dank aan Cees Smit voor zijn aanvullend onderzoek. Afgesloten 15 februari 2024