WANDELING '40 - '45

Route, monumenten 6 - 7 - 8

De wandeling start aan de voorkant van Schouwburg Het Park aan de Westerdijk, in de nabijheid van het parkeerterrein bij de Lambert Meliszweg en ca. zeven minuten lopen van bus- en NS-station Hoorn.

6. 'Gesloten deuren'

'Gesloten deuren' (Oostereiland)

Aan het eind van de dijk gaan we rechtsaf de brug over en komen zo op het Oostereiland. Daar staat de voormalige (1829-2003) gevangenis, bekend als 'De Krententuin'.
Rechtdoor lopend tot halverwege het eiland treffen we links, aan de waterkant, een toepasselijk hedendaags kunstwerk van de Hoornse kunstenaar JChristiaan Heijdenrijk². Het heet "Gesloten Deuren - Portes Fermées 92-I" en laat een gevangenisdeur zien, die zelf weer achter tralies is opgesloten. Het is te zien als stellingname tegen vrijheidsberoving en past in een reeks werken van deze kunstenaar die betrekking heeft op afsluiting en begrenzing die mensen elkaar opleggen. Het kunstwerk is hier 4 oktober 1993 onthuld.

Voorgeschiedenis

Het kunstwerk was oorspronkelijk bedoeld voor plaatsing in Maastricht, ter gelegenheid van de topconferentie in februari 1992 waar het Europees Verdrag is herzien en de Europese Unie (EU) ontstond. Het stond echter enkele maanden in de Maastrichtse randgemeente Cadier en Keer. Op aandringen van mr. Aad Kosto, toenmalig Staatssecretaris van Justitie, is het beeld door het Ministerie van Justitie aangekocht en aan de gemeente Hoorn geschonken op voorwaarde dat het bij de - toen nog in gebruik zijnde - gevangenis op het Oostereiland geplaatst zou worden.

Op het eiland zelf zien we de voormalige gevangenisgebouwen. Kort voor de oorlog was hier al een aantal uit Duitsland gevluchte joden geïnterneerd die staatloos waren verklaard. Al in juli 1940 werden zij - het ging om elf personen - afgevoerd naar het beruchte doorgangskamp Westerbork in Drenthe. Of hier tijdens de oorlog ook nog verzetsdeelnemers of andere 'goede' Nederlanders gevangen hebben gezeten is niet bekend. In mei 1945, na de bevrijding, zijn 'foute' Nederlanders - NSB-ers, landwachters en andere collaborateurs - door verzetsmensen uit hun huis gehaald en lopend door de stad voor iedereen zichtbaar naar de gevangenis gebracht. Ook de toenmalige NSB-burgemeester werd zo vanuit zijn huis aan de Draafsingel - dat was door de Duitsers gevorderd - naar de gevangenis afgemarcheerd, waarbij een grote menigte fluitend en joelend toekeek vanaf de betonnen beschoeiing langs de dijk.

Van het verleden naar de toekomst

Sinds 1589 stond op het Oostereiland het magazijn van de Admiraliteit van West-Friesland en het Noorderkwartier. Vanaf 1817 was het een bedelaarsgesticht en van 1829 -2003 was de 'Krententuin' gevangenis.
Het hele Oostereiland met de opstallen is in 2007 door de gemeente Hoorn gekocht van het Rijk. De bedoeling is de voormalige gevangenisgebouwen een culturele bestemming te geven, o.a. voor het Filmhuis en het Museum van de 20e eeuw. Ook zijn er plannen dat de Stichting De Hoornse Schouw haar bestaande werkplaats achteraan het Oostereiland kan uitbreiden tot een complete botterwerf.
Op het Oostereiland komt in de nabije toekomst het Veteranenmonument. Op de routekaart aangeduid met V.

 

7. 'Deze steen weent van uit de muur'

Gedenksteen voormalige synagoge
Italiaanse Zeedijk 122

We keren terug over de brug, lopen rechtdoor het Hoofd af en slaan bij de Hoofdtoren linksaf de Italiaanse Zeedijk op.
In de muur van Italiaanse Zeedijk 122, nu jongerenhuisvesting, is een gedenksteen ingemetseld ter herinnering aan de synagoge die hier heeft gestaan, gebouwd in 1780 en afgebroken in 1953.

Enige weken na de Duitse inval werden alle uit Duitsland afkomstige joden, die in Hoorn waren geïnterneerd (zie hierboven) al gedeporteerd. Op 20 april 1942 werden de Hoornse joodse burgers gedwongen naar Amsterdam te vertrekken, per trein. Daar werden ze tijdelijk gehuisvest, onder andere in de Transvaalbuurt waarvandaan andere joodse gezinnen al waren weggevoerd. Korte tijd later zijn ze al verder getransporteerd naar Westerbork en daarvandaan op transport gezet naar de vernietigingskampen in Auschwitz en Sobibor in Polen. Geen van de afgevoerden heeft dit overleefd. Slechts enkelen kregen de kans daaraan te ontsnappen door onder te duiken.

De gedenksteen is ontworpen door Peter de Rijcke³ en vervaardigd door Frits Vogelpoel⁴. Het is een afbeelding in reliëf van de voormalige synagoge. De Hebreeuwse tekst staat eronder weergegeven als 'Deze steen weent van uit de muur'. Deze woorden zijn afkomstig uit de Torah (zie ook het Bijbelboek Habakuk 2:11. ) en verwijst naar onrecht dat zo groot is dat zelfs de stenen erdoor geroerd raken.

De steen is een initiatief van buurtbewoner Maurits Koopman en op 30 mei 1979 onthuld door Eelco Brekveld, een der leden van de toen nog maar kleine Joodse gemeenschap in Hoorn.

Voor de oorlog

De voormalige synagoge, ca. 1930

In 1604 komt in Hoorn al de naam 'Jeudje' of Jodenstraat voor, wat mogelijk wijst op de aanwezigheid van joodse bewoners. We zullen hier aan het eind van de wandeling nog langs komen.

De bloeiperiode van Hoorn in de zeventiende eeuw trok veel nieuwkomers aan, waaronder Portugeesjoodse kooplieden. In de loop van de achttiende eeuw kwamen ook Duitse joden naar Hoorn. In 1778 werd de joodse begraafplaats ingewijd, gelegen aan de toenmalige Jodensingel (nu Westersingel). Aanvankelijk werden de gebedsdiensten in een privéwoning gehouden, in 1780 werd een synagoge gebouwd aan de Italiaanse Zeedijk.
In de loop van de negentiende eeuw groeide de joodse gemeente sterk en in 1860 was zij naar grootte de dertiende joodse gemeente van Nederland. In 1835 werd een nieuw schoolgebouw in gebruik genomen. De synagoge werd in 1874 opgeknapt en een kleine tien jaar later uitgebreid.

Tegen het einde van de negentiende eeuw nam het ledental van de joodse gemeente snel af, een proces dat zich in de twintigste eeuw voortzette. Aan de vooravond van de bezetting telde de joodse gemeenschap in Hoorn nog drieënveertig leden en werd de synagoge alleen nog bij speciale gelegenheden gebruikt.

Na de oorlog

In 1948 is de joodse gemeente van Hoorn bij die van Enkhuizen gevoegd en later zijn die samen bij die van Alkmaar gevoegd. In 1953 is het gebouw van de voormalige synagoge aan de gemeente Hoorn verkocht en gesloopt. Het was lange tijd een open gat in de bebouwing. Bij de nieuwbouw heeft de gemeente de gedenksteen laten aanbrengen ter herinnering aan de synagoge en de Hoornse joodse burgers die in de oorlog om het leven zijn gebracht.

De joodse begraafplaats is in 1968 verplaatst met toestemming van het Opperrabbinaat om plaats te maken voor de Weel, de toegangsweg naar de Grote Waal. De stoffelijke resten en grafstenen - het gaat om ca. 225 personen - zijn overgebracht naar de nieuwe algemene begraafplaats aan de Berkhouterweg waar ze, omringd door een beukenhaag, een eigen plaats hebben gekregen.

 

8. 'Duitsers voor, onderduikers achter'

We lopen terug naar de Hoofdtoren.
Achter de Hoofdtoren bevindt zich het Houten Hoofd, de aanlegsteiger voor de 'Bruine Vloot'. In de barre laatste Oorlogswinter is het plankendek grotendeels gesloopt door de Hoornse bevolking om maar aan brandhout te komen.

Het Houten Hoofd, vlak na de oorlog

We vervolgen de wandeling langs de Veermanskade. Aan het eind steken we rechtsaf de Hoge Brug over en lopen direct linksaf de Korenmarkt af, dan in het verlengde door de Wijde Brugsteeg en linksaf het Grote Oost op.
In de gevel van nummer 6 - het voormalige waterschapskantoor 'Drechterlandse Huis' - zien we een bronzen plaquette met twee vrouwenhoofden, gemaakt door Thea van Lier⁵, en daaronder een inscriptie in steen vervaardigd door steenhouwersbedrijf Dapper & Harder te Hoorn.

Plaquette met daaronder de tekst:

Dieuw en Aaf zijn in hun verzetswerk geholpen door een groot aantal andere 'goede' medeburgers, waaronder Odile Moereels, directrice van het Stadsziekenhuis, waar ook onderduikers verborgen werden gehouden.

V.l.n.r. Aaf Dell, Dieuw van Vliet, Odilia Moreels.
Peter de Rijcke 1995

In 1995, pas vijftig jaar (!) na de oorlog en dankzij uitgebreide aandacht door Herman Lansdaal in het kwartaalblad van de Vereniging Oud Hoorn, ontstond het besef dat de moed van deze vrouwen een blijvende en zichtbare herinnering verdiende. Op 3 mei 1996 is de plaquette onthuld in aanwezigheid van de twee laatste nog in leven zijnde onderduikers.