Gestelde vragen aan Vereniging Oud Hoorn

Is het jaartal in Romeinse cijfers op Roode Steen 16 (onderdeel van het Westfries Museum) fout weergegeven?
Op het pand staat het jaartal 1790 in Romeinse cijfers. De Romeinen gebruikten letters om cijfers (getallen, jaartallen) te noteren. De M voor 1000 (van mille), de D voor 500, de C voor 100 (van centum), de L voor 50, de X voor 10, de V voor 5 en de I voor de 1 (I), 2 (II) en 3 (III). Een 4 en een 9 werden gemaakt door een I (een 1) v óó r de V resp. X te zetten en een klein aftreksommetje te maken: V min I = 4 of X min I = 9. Op school leerden we ook dat 90 is een C (100) min een X (10): XC.
Het maken van een getal als 11, 12 of 13 werd een optelsommetje door de I of II of III na de X (10) te zetten. Het aflezen van een jaartal in Romeinse cijfers is een grote optelsom van links naar rechts waarbij de regel is om getallen te noteren met de hoogste waarde links en de lagere waardes rechts. Door 1790 te noteren als MDCCLXXXX is dat precies het geval.

Nl. 1000 + 500 + 200 (2x 100)+ 50 + 40 (4x 10).

Maar - zo luidde de vraag - moet het dan niet MDCCXC zijn? 1000 + 500 + (2x 100=) 200 + (100-10=90) is 1790.

Door het zo te noteren als MDCCXC staat een hoge waarde (de C) aan het eind / rechts van de reeks. Toch is er geen sprake van een fout.

Er bestonden in de middeleeuwen en de renaissance geen eenduidige regels t.a.v. het weergeven van cijfers, zelfs niet eens een eenduidige afspraak over het aangeven van het symbool voor 1000 (de M): dat deed men meestal met een hoofdletter C, een I en een omgekeerde C, waardoor er als het ware een D (van 500) ontstaat met een omgekeerde D ervoor.

Aangezien de gevel van het pand in klassieke stijl is gebouwd en men in die periode streefde naar een evenwichtig, soms symmetrisch en fraai uiterlijk, is de notatie MDCCLXXXX misschien een gevalletje van "klassieker zijn dan de Klassieken”, maar in ieder geval geen fout in de restauratie of onkunde van de schilder. De Romeinen pasten zelf ook de regels wat losser toe, bijvoorbeeld IIII i.p.v. IV voor “4”. De regels voor het schrijven van getallen met Romeinse cijfers lijken ook in de Oudheid al zeer los te zijn geweest. De oude Romeinen vermeden vaak de combinatie IV voor 4, en gebruikten in plaats daarvan IIII. Volgens sommigen was dit omdat de letter IV de beginletters van de Romeinse oppergod IVPITER (Jupiter) vormen.

De 'fout' (zo je daar dus al van zou mogen spreken) ligt eerder bij ons huidige onderwijs, dat een te simpele voorstelling van zaken geeft en in deze geen historisch perspectief biedt. De inwoners en bezoekers van onze stad zouden er vroeger nooit aanstoot aan hebben genomen, want het jaartal 1790 staat goed genoteerd volgens de toen in gebruik zijnde afspraken: MDCCLXXXX.

Met dank aan Ben Leek, augustus 2013.

Roode Steen 16, voorheen AMRO bank, nu onderdeel van het Westfries Museum