WANDELING '40 - '45 (printversie)

De wandeling voert langs een aantal plekken in de binnenstad die herinneringen oproepen aan de Tweede Wereldoorlog, de periode '40 -'45. De lengte is bijna 4 km .

 

Route

De wandeling start aan de voorkant van Schouwburg Het Park aan de Westerdijk, in de nabijheid van het parkeerterrein bij de Lambert Meliszweg en ca. zeven minuten lopen van bus- en NS-station Hoorn.

 

1. 'Afscheid'

'Afscheid'

Voor de Schouwburg is een perk met in de rand een liggende plaquette die verwijst naar de Westerpoort die hier ooit heeft gestaan. In het perk staat ook een geketende hand in brons op een sokkel, als het ware opstekend uit de grond, die 'afscheid' uitbeeldt; een laatste groet aan het leven, maar ook een roep om hulp. Hiervandaan vertrekt de Stille Tocht (zie elders op deze site) die onderdeel is van de jaarlijkse Dodenherdenking op 4 mei. Het is het eerste van een reeks van vier handen die de Stille Tocht markeren. Net als het gedicht hiervoor, is ook dit werk van Truus Menger¹.

 

2. 'Zij vielen voor ons'

We lopen naar de kruin van de dijk en volgen het wandelpad naar links. Na ongeveer driehonderdzestig meter staat een bijna manshoog gedenkteken in de berm tussen het wandelpad en de rijweg.

'Zij vielen voor ons'

Het is de herinnering aan omgekomen oorlogsvliegers. In de vroege ochtend van vrijdag 7 juli 1944 kwamen hoog boven Noord-Holland twee Amerikaanse oorlogsvliegtuigen met elkaar in botsing. Ze behoorden tot de 390th Bomb Group, 8th US Army Air Force, en waren vanuit vliegbasis Parham in Framlington, Suffolk, Engeland, in een aanvalsgroep van 3 x 6 vliegtuigen onderweg naar een raffinaderij voor synthetische olie in Merseburg, Saksen-Anhalt, Duitsland.
Het waren Boeing B17G 'Flying Fortress' bommenwerpers, rondom bewapend met 12 zware machinegeweren - vandaar de naam 'vliegend fort'. Het was de tactiek om bij zulke aanvalsvluchten in dichte formatie te vliegen om de aanvallen door Duitse jachtvliegers met zoveel mogelijk gezamenlijke vuurkracht te kunnen beantwoorden.
Eén van de vliegtuigen kwam in de turbulentie van een voorganger terecht en raakte uit de koers; zijn directe achterligger kon hem niet meer ontwijken. Dat gebeurde op ca. zes kilometer hoogte ergens boven Ursem. Er ontstond meteen brand; beide toestellen, aan elkaar vastzittend, stortten neer en explodeerden op ongeveer drie kilometer hoogte boven Hoorn. Brokstukken en bommen kwamen verspreid over een groot gebied terecht. De bommen ontploften gelukkig niet - ze zouden pas boven het doelgebied op 'scherp' zijn gezet. Wel was er veel schade. In de Merensstraat werd één huis verwoest en in de Drieboomlaan vier huizen, waarbij een 32-jarige huismoeder het leven verloor. Haar jonge kind kon nog wel levend onder het puin vandaan gehaald worden. In het gat wat daar geslagen werd, is later de Tyrasstraat aangelegd. Ook op de Westersingel, het Pelmolenpad, de Geldelozeweg en de Tweeboomlaan kwamen brokstukken neer, maar daar was relatief weinig schade.

Ook dit monument is ontworpen door Truus Menger en is een afgietsel in brons van oorspronkelijke vleugelfragmenten op een wit natuurstenen voetstuk. Jos de Groot van het Comité 40 - 45 Hoorn nam samen met Frank Leek het initiatief tot de oprichting. Het is in mei 1995 onthuld in aanwezigheid van ruim dertig veteranen van de 390th Bomb Group.

 

3. 'Woede'

'Woede'

Voor het volgende punt op de route steken we de rijbaan over (zebrapad) en lopen aan de andere kant terug (linksaf), langs het nu nog braakliggend terrein van de afgebroken oude Schouwburg.
Op de hoek van de Nieuwsteeg staat de tweede geketende hand die met gebalde vuist 'woede' weergeeft. (Stille Tocht zie elders op deze site).

 

4. 'Wanhoop'

'Wanhoop'

We dalen de Nieuwsteeg af, slaan onderaan rechts en volgen het Achterom tot de Geldersesteeg.
Hier naar links overstekend (zebrapad), zien we weer een geketende hand, deze keer wijd geopend in 'wanhoop'. Stille Tocht (zie elders op deze site).

 

5. 'Steun'

'Steun'

We lopen langs dit beeld de Geldersesteeg in, omhoog, en gaan rechtsaf het Grote Noord op.
De vierde markering van de Stille tocht vinden we aan de voet van de Sint Cyriacus- en Franciscuskerk (ook wel 'de Koepelkerk' genoemd). Twee geketende handen grijpen ineen, 'steun' zoekend en vindend bij elkaar.

De Stille Tocht gaat hiervandaan verder naar zijn eindpunt, het monument voor de gefusilleerden aan de Grote Kerk; wij zullen daar later nog langskomen, maar gaan eerst langs andere plekken.
We lopen verder langs de gebouwen aan onze rechterhand op de Rode Steen.
We passeren het toenmalig politiebureau (huisnr. 14) en de toenmalige burgemeesterswoning (nr. 15). In de meidagen van '40 waren de ramen van deze panden met zandzakken gebarricadeerd tegen mogelijke granaatinslag.
We slaan rechtsaf het West in. Aan het eind volgen we de bocht naar links.
Hier staat aan onze linkerhand een rijtje 'bewaardershuizen', dienstwoningen voor gevangenispersoneel. Tijdens de oorlog waren er landwachters ondergebracht. De Nederlandse Landwacht was een paramilitaire hulpdienst van de bezetter, opgericht in 1943, voornamelijk bestaande uit NSB-ers. Ze waren berucht doordat ze fietsen in beslag namen, voedsel afpakten van mensen uit de steden die lange 'hongertochten' naar het platteland moesten ondernemen en arrestanten neerschoten die zich verzetten of probeerden te vluchten. Ze kregen de scheldnaam 'Jan Hagel' omdat ze met jachtgeweren waren uitgerust.
We slaan linksaf de dijk op en lopen het voetpad helemaal af. Rechts is de Grashaven, tegenwoordig jachthaven, en links Achter op 't Zand, waar de rij bewaardershuizen zich voortzet.

 

6. 'Gesloten deuren'

'Gesloten deuren' (Oostereiland)

Aan het eind van de dijk gaan we rechtsaf de brug over en komen zo op het Oostereiland. Daar staat de voormalige (1829-2003) gevangenis, bekend als 'De Krententuin'.
Links aan de waterkant treffen we een toepasselijk hedendaags kunstwerk van de Hoornse kunstenaar JChristiaan Heijdenrijk². Het heet "Gesloten Deuren - Portes Fermées 92-I" en laat een gevangenisdeur zien, die zelf weer achter tralies is opgesloten. Het is te zien als stellingname tegen vrijheidsberoving en past in een reeks werken van deze kunstenaar die betrekking heeft op afsluiting en begrenzing die mensen elkaar opleggen. Het kunstwerk is hier 4 oktober 1993 onthuld.

Voorgeschiedenis

Het kunstwerk was oorspronkelijk bedoeld voor plaatsing in Maastricht, ter gelegenheid van de topconferentie in februari 1992 waar het Europees Verdrag is herzien en de Europese Unie (EU) ontstond. Het stond echter enkele maanden in de Maastrichtse randgemeente Cadier en Keer. Op aandringen van mr. Aad Kosto, toenmalig Staatssecretaris van Justitie, is het beeld door het Ministerie van Justitie aangekocht en aan de gemeente Hoorn geschonken op voorwaarde dat het bij de - toen nog in gebruik zijnde - gevangenis op het Oostereiland geplaatst zou worden.

Op het eiland zelf zien we de voormalige gevangenisgebouwen. Kort voor de oorlog was hier al een aantal uit Duitsland gevluchte joden geïnterneerd die staatloos waren verklaard. Al in juli 1940 werden zij - het ging om elf personen - afgevoerd naar het beruchte doorgangskamp Westerbork in Drenthe. Of hier tijdens de oorlog ook nog verzetsdeelnemers of andere 'goede' Nederlanders gevangen hebben gezeten is niet bekend. In mei 1945, na de bevrijding, zijn 'foute' Nederlanders - NSB-ers, landwachters en andere collaborateurs - door verzetsmensen uit hun huis gehaald en lopend door de stad voor iedereen zichtbaar naar de gevangenis gebracht. Ook de toenmalige NSB-burgemeester werd zo vanuit zijn huis aan de Draafsingel - dat was door de Duitsers gevorderd - naar de gevangenis afgemarcheerd, waarbij een grote menigte fluitend en joelend toekeek vanaf de betonnen beschoeiing langs de dijk.

Van het verleden naar de toekomst

Sinds 1589 stond op het Oostereiland het magazijn van de Admiraliteit van West-Friesland en het Noorderkwartier. Vanaf 1817 was het een bedelaarsgesticht en van 1829 -2003 was de 'Krententuin' gevangenis.
Het hele Oostereiland met de opstallen is in 2007 door de gemeente Hoorn gekocht van het Rijk. De bedoeling is de voormalige gevangenisgebouwen een culturele bestemming te geven, o.a. voor het Filmhuis en het Museum van de 20e eeuw. Ook zijn er plannen dat de Stichting De Hoornse Schouw haar bestaande werkplaats achteraan het Oostereiland kan uitbreiden tot een complete botterwerf.
Op het Oostereiland komt in de nabije toekomst het Veteranenmonument. Op de routekaart aangeduid met V.

 

7. 'Deze steen weent van uit de muur'

Gedenksteen voormalige synagoge
Italiaanse Zeedijk 122

We keren terug over de brug, lopen rechtdoor het Hoofd af en slaan bij de Hoofdtoren linksaf de Italiaanse Zeedijk op.
In de muur van Italiaanse Zeedijk 122, nu jongerenhuisvesting, is een gedenksteen ingemetseld ter herinnering aan de synagoge die hier heeft gestaan, gebouwd in 1780 en afgebroken in 1953.

Enige weken na de Duitse inval werden alle uit Duitsland afkomstige joden, die in Hoorn waren geïnterneerd (zie hierboven) al gedeporteerd. Op 20 april 1942 werden de Hoornse joodse burgers gedwongen naar Amsterdam te vertrekken, per trein. Daar werden ze tijdelijk gehuisvest, onder andere in de Transvaalbuurt waarvandaan andere joodse gezinnen al waren weggevoerd. Korte tijd later zijn ze al verder getransporteerd naar Westerbork en daarvandaan op transport gezet naar de vernietigingskampen in Auschwitz en Sobibor in Polen. Geen van de afgevoerden heeft dit overleefd. Slechts enkelen kregen de kans daaraan te ontsnappen door onder te duiken.

De gedenksteen is ontworpen door Peter de Rijcke³ en vervaardigd door Frits Vogelpoel⁴. Het is een afbeelding in reliëf van de voormalige synagoge. De Hebreeuwse tekst staat eronder weergegeven als 'Deze steen weent van uit de muur'. Deze woorden zijn afkomstig uit de Torah (zie ook het Bijbelboek Habakuk 2:11. ) en verwijst naar onrecht dat zo groot is dat zelfs de stenen erdoor geroerd raken.

De steen is een initiatief van buurtbewoner Maurits Koopman en op 30 mei 1979 onthuld door Eelco Brekveld, een der leden van de toen nog maar kleine Joodse gemeenschap in Hoorn.

Voor de oorlog

De voormalige synagoge, ca. 1930

In 1604 komt in Hoorn al de naam 'Jeudje' of Jodenstraat voor, wat mogelijk wijst op de aanwezigheid van joodse bewoners. We zullen hier aan het eind van de wandeling nog langs komen.

De bloeiperiode van Hoorn in de zeventiende eeuw trok veel nieuwkomers aan, waaronder Portugeesjoodse kooplieden. In de loop van de achttiende eeuw kwamen ook Duitse joden naar Hoorn. In 1778 werd de joodse begraafplaats ingewijd, gelegen aan de toenmalige Jodensingel (nu Westersingel). Aanvankelijk werden de gebedsdiensten in een privéwoning gehouden, in 1780 werd een synagoge gebouwd aan de Italiaanse Zeedijk.
In de loop van de negentiende eeuw groeide de joodse gemeente sterk en in 1860 was zij naar grootte de dertiende joodse gemeente van Nederland. In 1835 werd een nieuw schoolgebouw in gebruik genomen. De synagoge werd in 1874 opgeknapt en een kleine tien jaar later uitgebreid.

Tegen het einde van de negentiende eeuw nam het ledental van de joodse gemeente snel af, een proces dat zich in de twintigste eeuw voortzette. Aan de vooravond van de bezetting telde de joodse gemeenschap in Hoorn nog drieënveertig leden en werd de synagoge alleen nog bij speciale gelegenheden gebruikt.

Na de oorlog

In 1948 is de joodse gemeente van Hoorn bij die van Enkhuizen gevoegd en later zijn die samen bij die van Alkmaar gevoegd. In 1953 is het gebouw van de voormalige synagoge aan de gemeente Hoorn verkocht en gesloopt. Het was lange tijd een open gat in de bebouwing. Bij de nieuwbouw heeft de gemeente de gedenksteen laten aanbrengen ter herinnering aan de synagoge en de Hoornse joodse burgers die in de oorlog om het leven zijn gebracht.

De joodse begraafplaats is in 1968 verplaatst met toestemming van het Opperrabbinaat om plaats te maken voor de Weel, de toegangsweg naar de Grote Waal. De stoffelijke resten en grafstenen - het gaat om ca. 225 personen - zijn overgebracht naar de nieuwe algemene begraafplaats aan de Berkhouterweg waar ze, omringd door een beukenhaag, een eigen plaats hebben gekregen.

 

8. 'Duitsers voor, onderduikers achter'

We lopen terug naar de Hoofdtoren.
Achter de Hoofdtoren bevindt zich het Houten Hoofd, de aanlegsteiger voor de 'Bruine Vloot'. In de barre laatste Oorlogswinter is het plankendek grotendeels gesloopt door de Hoornse bevolking om maar aan brandhout te komen.

Het Houten Hoofd, vlak na de oorlog

We vervolgen de wandeling langs de Veermanskade. Aan het eind steken we rechtsaf de Hoge Brug over en lopen direct linksaf de Korenmarkt af, dan in het verlengde door de Wijde Brugsteeg en linksaf het Grote Oost op.
In de gevel van nummer 6 - het voormalige waterschapskantoor 'Drechterlandse Huis' - zien we een bronzen plaquette met twee vrouwenhoofden, gemaakt door Thea van Lier⁵, en daaronder een inscriptie in steen vervaardigd door steenhouwersbedrijf Dapper & Harder te Hoorn.

Plaquette met daaronder de tekst:

Dieuw en Aaf zijn in hun verzetswerk geholpen door een groot aantal andere 'goede' medeburgers, waaronder Odile Moereels, directrice van het Stadsziekenhuis, waar ook onderduikers verborgen werden gehouden.

V.l.n.r. Aaf Dell, Dieuw van Vliet, Odilia Moreels.
Peter de Rijcke 1995

In 1995, pas vijftig jaar (!) na de oorlog en dankzij uitgebreide aandacht door Herman Lansdaal in het kwartaalblad van de Vereniging Oud Hoorn, ontstond het besef dat de moed van deze vrouwen een blijvende en zichtbare herinnering verdiende. Op 3 mei 1996 is de plaquette onthuld in aanwezigheid van de twee laatste nog in leven zijnde onderduikers.

 

9. 'Gedenken'

Monument aan de Grote Kerk

We lopen verder en gaan via de Rode Steen rechtsaf de Kerkstraat in tot aan het Kerkplein. Daar zien we rechts van de kerktoren het monument aan de Grote Kerk, tevens het eindpunt van de jaarlijkse Stille Tocht.

Hier zijn op 4 januari 1945 vijf mannen gefusilleerd. Het was een snelle en brute vergelding door de bezetters van de liquidatie door het Hoornse verzet, enkele dagen eerder op 30 december, van een gevaarlijke Nederlandse collaborateur die in dienst van de Duitsers werkte tegen het verzet. Hij werd neergeschoten in een kapperszaak in de huidige Nieuwstraat 7, schuin tegenover de kerk. De gefusilleerden waren mensen uit het verzet in Amsterdam, kort daarvoor gearresteerd e n in voorlopige hechtenis gezet in het beruchte huis van bewaring aan de Weteringschans. Hoewel ze niets met de liquidatie van doen hadden, werden ze naar Hoorn overgebracht en als represaille om het leven gebracht. Het was helaas geen uitzondering: de bezetter heeft vooral in het laatste oorlogsjaar op tal van plaatsen dit soort vergeldingsdaden gepleegd. Het monument is vervaardigd door Pieter Starreveld⁶ en onthuld op 26 april 1947.

Voor meer achtergrondinformatie over de liquidatie, de fusillade en het monument, zie De Stille Tocht elders op deze site.

Carillon Grote Kerk

Eerder tijdens de oorlog

In de kerktoren bevindt zich het carillon dat in de oorlog (1943) ten prooi was aan 'klokkenroof' die de bezetter overigens in heel Nederland heeft gepleegd. In Hoorn ging dat als volgt. Na klokken uit de Noorder-, Ooster- en Koepelkerk en zelfs klokjes uit de Hoofdtoren, het Sint-Pietershof, het Oude Stadhuis en het Missiehuis, was op 20 juni 1943 het gehele carillon van de Grote Kerk het slachtoffer. Dat bestond bij elkaar uit 37 klokken en klokjes met een totaalgewicht van bijna 3.300 kilo . Het carillon hing er pas sinds 1939 als opvolger van het carillon dat bij de grote kerkbrand van 1878 verloren was gegaan. In totaal zijn door de Duitsers uit Hoorn 49 klokken geroofd. De meeste zijn omgesmolten tot oorlogsmateriaal, een paar zijn na de oorlog toch nog ongeschonden teruggevonden .

Na de oorlog

De Grote Kerk is sinds 1968 niet meer als zodanig in gebruik. Er waren zelfs sloopplannen, maar die zijn verijdeld. In 1985 zijn in het gebouw winkels en appartementen ondergebracht.

 

10. '1940 - 1945'

We vervolgen de wandeling door de Nieuwstraat en komen op de vijfsprong: Nieuwstraat, Nieuwsteeg, Gouw, Achterstraat en Muntstraat. Op de hoek van Nieuwstraat en Nieuwsteeg staat het monumentale Statenlogement, van 1796 tot 1977 het stadhuis van Hoorn. We slaan linksaf het voetgangersgebied van de Nieuwsteeg in.
Links, in de zijmuur van het oude stadhuis, bevindt zich een gedenksteen met zesenvijftig namen ter herinnering aan alle Hoornse inwoners die op een of andere manier als oorlogsslachtoffer het leven hebben gelaten. Ook hier wordt ook jaarlijks op 4 mei ter nagedachtenis een krans gehangen.

Persoonlijke tragedies

Achter elke naam schuilt een verhaal dat laat zien hoe de oorlog op heel verschillende manier slachtoffers heeft gemaakt. Vier namen zijn van militairen. Ze zijn omgekomen bij het bombardement van Rotterdam in de meidagen van '40; in de slag in de Javazee tegen de Japanners in 1942; tijdens een luchtaanval vanuit Engeland op Noorwegen. De burgers die staan genoemd zijn o.a. omgekomen tijdens gevangenentransport of in een concentratiekamp; door een landmijn; bij beschietingen van treinen door een geallieerd vliegtuig; bij tewerkstelling in de Duitse industrie; getroffen door brokstukken van de vliegtuigbotsing boven Hoorn in 1944; gefusilleerd één maand voor de bevrijding bij een represaille door de Duitsers; neergeschoten door landwachters bij een aanhouding twaalf dagen voor de bevrijding; na de bevrijding teruggekeerd uit gevangenschap en toen toch nog overleden als gevolg van uitputting. Twaalf namen zijn van inwoners van joodse afkomst die zijn omgebracht in de vernietigingskampen Auschwitz of Sobibor.

Voorgeschiedenis

Dit gedenkteken is er gekomen door inspanning van hetzelfde comité dat ook het monument aan de Grote Kerk tot stand heeft gebracht. Het heeft wel meer tijd en moeite gekost. Pas acht jaar na de bevrijding, op 4 mei 1953, kon de onthulling plaatsvinden. Misschien kwam dit doordat de angst en verschrikking van de oorlog na een aantal jaren was weggezakt uit het collectieve geheugen. Ook moest het comité zorgvuldig afwegen wie wel of niet als 'echt' slachtoffer erkenning verdiende. Aanvankelijk had men een kunstenares uit Amsterdam een veel grootser monument laten ontwerpen - een liggende figuur die door een arend werd aangevallen - dat op het Dal zou worden geplaatst. Een collecte onder de Hoornse bevolking om daarvoor geld in te zamelen bracht echter te weinig op. Uiteindelijk is dit eenvoudige gedenkteken ervoor in de plaats gekomen. De ontwerper is C. Ruitenbeek⁷.

 

Gedenkteken '1940 - 1945' (Nieuwsteeg)

 

11. 'Hij die één leven redt, redt de hele wereld'

We keren terug op onze schreden, steken de vijfsprong over en gaan rechtdoor de Muntstraat in. Einde straat lopen we over de Pakhuisbrug en gaan dan meteen rechtsaf langs het water: Buurtje. Aan het eind komen we op een klein pleintje dat uitloopt op een fietsers- en voetgangersbruggetje.

Rechts, vlak voor die brug, is een steen ingemetseld ter herinnering aan medeburgers die tijdens de Tweede Wereldoorlog met gevaar voor eigen leven aan vervolgden onderdak boden.
Op de gedenksteen is een panoramafoto te zien van de oude binnenstad van Hoorn, genomen vanaf de Oosterkerk. De tekst 'Hij die één leven redt, redt de hele wereld' is afkomstig uit de Talmoed, de verzamelde eeuwenoude commentaren van rabbijnen en andere Joodse schrift geleerden op de Tenach (de Joodse Bijbel).

'Hij die één leven redt, redt de hele wereld' (Jeudje)

Het monument is op 4 mei 2006 onthuld door Floor en Job Bakker, kleinkinderen van de initiatiefnemer, wijlen de heer D. Bakker van de voormalige gelijknamige boekhandel in de Nieuwstraat naast het Statenlogement en door burgemeester dr. G.O. van Veldhuizen.
Vlak ernaast, in de bakstenen rand van de bestrating langs de noordelijke walkant is een tekst met 87 letters uitgefreesd, ontworpen door Daniëlle van Zuijlen⁸:

'Wanneer de drie gemelde torens, die op de jode-buurt gestaan hebben, zijn weggebroken, is my niet gebleken'
Het is een bescheiden verwijzing, geciteerd uit het commentaar van de Hoornse geschiedschrijver Sebastiaan Centen die er bijna vier eeuwen geleden al aan herinnerde dat nog vroeger op deze plek vestingtorens hebben gestaan. Ook was er toen kennelijk sprake van joodse inwoners, iets dat ook nog is terug te vinden in de naam van dit schiereiland tussen de Vollerwaal en de Turfhaven: 'Jeudje'. Deze aanduiding is onthuld op 29 maart 2005.

Aanduiding, uitgefreesd in bakstenen rand (Jeudje)

Terzijde

- Vroeger was hier volgens oude kaarten de 'Aschhoopbrug' wat sloeg op de asbelt van de zeepziederijen die daar stonden. Omdat 'as' teveel doet denken aan het ombrengen en cremeren van de weggevoerde Joodse burgers in de vernietingingskampen, heeft de commissie straatnaamgeving van de gemeente deze oude naam niet aan de nieuwe brug willen geven. Nu heeft de brug de naam Turfhavenbrug.
- In de parkeergarage Jeudje - we staan hier in feite bovenop het dak ervan - is bij de inrit aan de kant van de Vollerswaal in de vloer van de garage een markering te zien van de Geertentoren die hier ooit stond.

 

Tot slot

We lopen we langs het appartementencomplex (heeft de bijnaam 'het Lijnschip') via de autovrije voetgangersstraat Jeudje - met aan weerszijden nieuwe huizen - naar de Pakhuisstraat. Daar ligt schuin links aan de overkant het langgerekte Oost-Indisch Pakhuis. We slaan linksaf en steken voor de brug de Pakhuisstraat over (pas hier op voor druk kruisend verkeer).

Nu staan we voor Onder de Boompjes 22 (op routekaartje gemarkeerd met punt O), het onderkomen van de Vereniging Oud Hoorn. Hier bent u van harte welkom in de winkel (met o.a. boeken, kwartaalbladen), de tentoonstellingsruimte (wisselende exposities) en het documentatiecentrum. Geopend op dinsdagen, donderdagen van 10-16 uur en zaterdagen van 10-14 uur.

Hier eindigt de wandeling. Om terug te keren naar het beginpunt (ca. 800 meter ) lopen we in principe steeds rechtdoor langs Onder de Boompjes en de Gedempte Turfhaven.

Op de kruising met Veemarkt en Breed gaan we naar het station (via de Veemarkt) of naar de parkeerplaats (Breed vervolgen, waar aan het eind Schouwburg Het Park zichtbaar is met rechts onderaan de dijk het parkeerterrein bij de Lambert Meliszweg).

-0-0-0-