Historische stadsplattegronden van Hoorn
De stadswateren van Hoorn
In Hoorn hebben veel waterlopen bestaan. De meeste ervan zijn gedempt, of overkluisd om te kunnen gebruiken als riolen, zie de rioleringskaarten. Een aantal waterlopen bestaat nog steeds als open water.
Plattegrond van Hoorn anno 2000.
- Blauw = Alle stadswater ooit bestaan
- Bruin = Westfriese Zeedijk (Kleine Oost, Grote Oost, West)
- Groen = 13e eeuwse landweg (Kleine en Grote Noord)
Op bovenstaande kaart is op het ontmoetingspunt van de landweg, de dijk en de Tocht (Gouw) in
het begin van de 13e eeuw Hoorn ontstaan. Dat was ter plaatse van de Rode Steen. Daar mondde de Tocht uit in de
Zuiderzee via een sluis in de zeedijk. De Westfriese Zeedijk liep oorspronkelijk
rechtdoor van het West naar Schardam. De huidige Westerdijk is een zgn.
inlaagdijk die dateert uit 1380-1390. Tot 1432 wordt de oude dijk naar
Schardam nog vermeld, daarna niet meer.
Zie ook: http://www.kwaad.net/Hoorn-Stadswateren.html
De stadswateren met naam en jaartal
- Achterom, Achterburgwal (bestond al in de 13e eeuw?; overkluisd in 1654)
- Appelhaven (gegraven in 1420; oostelijk deel gedempt tussen 1869 en ca.1875, westelijk deel open)
- Baanstraat (gegraven in 1508; gedempt tussen 1615 en 1630)
- Breed, Smerighorn (bestond al in de 13e eeuw?; gedeelte tussen het Nieuwe Noord en het Grote Noord overkluisd
in 1665, gedeelte tussen Grote Noord en Westerpoort gedempt in 1741)
- Gerritsland (gegraven in 14e eeuw?; overkluisd in 1619)
- Gouw (bestond al in de 13e eeuw; overkluisd in 1584)
- Grote Havensteeg (het verbindende water tussen de sluis nabij de Rode Steen en de Nieuwendam
heeft vermoedelijk iets ten oosten van de Grote Havensteeg gelegen; het is waarschijnlijk
in 1420 gedempt, tegelijk met de demping van de Kerkstraat)
- Kerkstraat (bestond al in de 13e eeuw; gedempt in 1420)
- Kuil (bestond al in de 13e eeuw?; overkluisd in 1684; spui aan de Westerdijk vervallen en uiteindelijk gesloopt in 1752-1770)
- Munnickenveld (gegraven tussen 1560 en 1582; via overhaal uit ca. 1585 verbonden geweest met de Turfhaven; open)
- Nieuwe Noord - Glop (gegraven voor 1560; overkluisd in 1595, deel van gewelf ingestort en vernieuwd in 1760)
- Nieuwland (bestond al in de 13e eeuw; open)
- Nieuwstraat (bestond al in de 13e eeuw; overkluisd in 1561)
- Noorderstraat, water aan de binnenzijde (stadskant) van - (gegraven voor 1560; gedempt tussen 1596 en 1615)
- Noorderveemarkt, Noorderplantsoen, Spoorsingel en Draafsingel tot aan de Veliusbrug (gegraven in 1510; westelijk deel
gedempt tussen 1869 en 1884; oostelijk deel open)
- Koepoortsbrug over de stadsgracht (gebouwd in 1510)
- Veliusbrug over de stadsgracht (gebouwd in 1910)
- Oosterpoortsgracht (gegraven in 1577; tussen de Veliusbrug en de Oosterpoort; open)
- Peperstraat (gegraven in 14e eeuw?; gedempt in 1585)
- Ramen (gegraven voor 1560; overkluisd in 1598)
- Rode Steen (de sluis nabij de Rode Steen is in 1420 ontmanteld, gelijk met de demping van de Kerkstraat;
daardoor is toen de verbinding van de Tocht-Gouw met het water langs de Nieuwendam verbroken)
- Scharloo, Varkensmarkt (gegraven in 1426; gedempt tussen 1869 en 1890)
- Tekvaart naar Amsterdam (gegraven in 1660; open)
- Trommelstraat (gegraven in 14e eeuw?; overkluisd in 1593, deel van gewelf vernieuwd in 1772)
- Turfhaven, Hoge Bergen (gegraven in 1426, westelijk deel gedempt omstreeks 1880; oostelijk deel open)
- Vollerswaal (gegraven in 1510; uitgediept in 1579; deel open, verbinding met de stadsgracht Achter de Vest afgedamd omstreeks 1577)
- Vale Hen, Varkensmarkt (gegraven in 1426; gedempt tussen 1890 en 1924)
- Veemarkt, Waaitje, Uytermeyen, Agter de Vrouwenkerk (gegraven in 1426; gedempt in 1897)
- Watertje (gegraven in 1577; gedempt in 1980)
- Warmoestraat (gegraven in 14e eeuw?; overkluisd in 1593)
- Westerpoortsgracht (gegraven in 1508; langs de Westersingel; open)
Opmerking over de Vollerswaal
De Vollerswaal is in 1510 gegraven als een
deel van de stadsgracht buiten de stadsomwalling van 1510. Na de aanleg
van de omwalling van 1577 is hij afgedamd, ongeveer ter plaatse van de
voliòre Achter de Vest. In 1579 is hij uitgediept en kreeg toen
de naam Vollerswaal. Vanaf 1580 was hij een van de stadswateren die
vanaf die tijd werden doorgespoeld met zeewater. Het kan verwarring wekken,
dat Velius in zijn Kroniek van Hoorn uit 1648 vermeldt, dat de Vollerswaal
in 1566 volledig is gedempt. Dat is echter een ander water geweest dan
de Vollerswaal die we nu nog kennen. Velius omschrijft het water dat
werd gedempt als "een groot, diep water tussen de stadsvesten en de
achterste huizen van de Begijnenkloosters aan de Gouw ". Velius schrijft voorts
dat na de demping "deze plaats deels is gebruikt voor de bouw van de huizen
aan de Jodenstraat (Jeudje), die nog dikwijls de Vollerswaal genoemd
wordt, en deels voor de nieuwe Turfhaven." Mogelijk is de "oude" Vollerswaal
een deel van de stadsgracht geweest die hoorde bij de stadsomwalling van
1426. Deze liep iets binnen de omwalling van 1510 toe op de Oude Oosterpoort
tussen het Grote en Kleine Oost. Het water werd Vollerswaal genoemd,
omdat de "vollers" van de lakenweverijen in de stad daarin de lakens
uitwasten. De naam is in 1579 overgegaan op de Vollerswaal die nu nog bestaat. De
huidige Vollerswaal staat ook bekend als Modderbakken, en wordt op
sommige oude stadsplattegronden ook aangeduid als Slapershaven (o.a. bij
Blaeu).
Zie: Velius, Theodorus, 1648 (hertaling 2007 door Jan Plekker en Rob Resoort), Kroniek van Hoorn.
Publicatiestichting Bas Baltus, Bronnenreeks Hoorn, Deel 1.
Opmerking over de verbinding tussen de Rode Steen en de Nieuwendam
Het water van de Tocht-Gouw-Nieuwstraat-Kerkstraat mondde in de 13e-14e eeuw via een sluis iets
ten oosten van de Rode Steen uit in het buitendijkse water langs de Nieuwendam. In 1420 is
de Kerkstraat overwelfd of gedempt en de sluis bij de Rode Steen ontmanteld. Waarom
heeft men dat gedaan? Een verklaring voor het dempen
van het deel van de Tocht in de Kerkstraat zou kunnen zijn, dat de demping onderdeel was van
een plan om de afwatering van het betreffende deel van West-Friesland op de Zuiderzee buiten Hoorn om te doen plaatsvinden.
Klik hier
voor meer info. In 1420 is ook de verbinding met het water van de Nieuwendam verbroken.
Dit verbindende water heeft vermoedelijk iets ten oosten van de Grote Havensteeg gelegen.
Gezicht op de Turfhaven, links het plantsoen van het Dal. De Turfhaven is gedempt rond 1880.
Havens
- Appelhaven (gegraven in 1420; oostelijk deel gedempt in 1759, westelijk deel open)
- Binnenhaven, vroeger Oude Haven genoemd (gegraven in 1534; tussen de Oude Doelenkade en Baadland; open)
- Buitenhaven, vroeger Oosterhaven genoemd (aangelegd in 1642; open)
- Buitenluiendijk en Vluchthaven, vroeger Nieuwe Haven, Oude Nieuwe Haven en later Kielhaven genoemd, een deel
heette de Rommelhaven (aangelegd in 1608; open)
- Grashaven, vroeger Westerhaven genoemd (aangelegd in 1642; Oostereiland, Visserseiland en Lantaarndijkje (Hay) aangelegd in 1657-1662; open)
- Hoofdtoren (gebouwd in 1532)
- Houten Hoofd (gebouwd in 1464, verlengd met knik in 1608)
- Karperkuil (gegraven in 1577; open)
- Nieuwendam, Bierkade en Venidse, water langs - (bestond al in de 13e eeuw?; open)
- Sluis (sas) bij de Hoofdtoren (gebouwd in 1778)
De buitenhaven van Hoorn tijdens restauratie van het Houten Hoofd, rechts het Oostereiland. (2008)
